Miasto i Gmina Szczebrzeszyn > O mieście > Historia miasta

“W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie” Te słowa wiersza Jana Brzechwy stały się powszechnie znanym w Polsce porzekadłem.
Skąd pochodzi nazwa miasta (Stefan Warchoł – Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964r.) Na temat pochodzenia nazwy Szczebrzeszyn powstało szereg etymologii ludowych, które w różny sposób, na ogół bardzo fantastyczny i niedorzeczny starają się jej pochodzenie ustalić. Jedna z tych etymologii stara się wiązać nazwę Szczebrzeszyn z fizjografią terenu, jako że miasto (czy ogród warowny) miało powstać na obszarze górzystym stopniowo przechodzącym w równiny, a więc, że nazwa grodu powstała niby od ruskiego określenia „Szczeverszyny sut” co miało dać Szczebrzeszyn.

Druga legenda głosi, że mieszkańcy tego osiedla byli od najdawniejszych czasów zawadiaccy i kłamliwi, stąd pochodziły czyste powiedzenia: „Szcze brzeszysz” zaś od tego poszła nazwa. Zewnętrznie nazwa Szczebrzeszyn przypomina takie nazwy miejscowe jak np. Stojeszyn, który należy chyba wywodzić od staropolskiego imienia Stojesza; Wojszyn od imienia Wojsza. Nazwy te należą do grupy nazw dzierżawnych z przyrostkiem dzierżawczym – yn (-in) jak w nazwach Lublin, Felin, Stasin. I to rzecz pewna. Tak, więc w nazwie miejscowej Szczebrzeszyn chcielibyśmy widzieć podstawę słowotwórczą imienną Szczebrzesz (a) oraz przyrostek dzierżawczy –yn (-in). Niestety żadne źródła historyczne, o ile mi wiadomo imienia Szczebrzesza nie notują. Przyjmijmy, więc to imię tylko hipotetycznie, tym bardziej, że nie ma również żadnej miejscowości na terenie słowiańskim, w której by można wyodrębnić cząstkę słowotwórczą Szczebrzesz(a). Jest to postać nazwy miejscowej wprost odosobniona i dlatego trudna do analizy. Można wobec tego tylko sugerować, że nazwa ta wyrosła na bazie kulturalno-etnicznej ruskiej, co na tym terenie należącym dawniej do Rusi Czerwonej było jak najbardziej możliwe. Przyjmiemy, zatem, że nazwa Szczebrzeszyn pochodzi od dawnego najprawdopodobniej staroruskiego imienia (lub przezwiska) Szczebrzesza przez dodanie przyrostka dzierżawczego –yn. Miałoby to oznaczać, że założycielem lub też właścicielem osady lub grodu w dalekiej przeszłości historycznej był człowiek o imieniu męskim w postaci zrekonstruowanej Szczebrzesza.

Rzeźba chrząszcza wykonana z okazji obchodów 650-lecia istnienia Szczebrzeszyna. Władze miasta zdecydowały, iż pomnikowy owad powstanie (nieodpłatnie) podczas pleneru rzeźbiarskiego, w którym będą uczestniczyli uczniowie Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych z Zamościa. Plener odbył się w miesiącu sierpniu 2002r. Pracami kierował mieszkający w Szczebrzeszynie artysta rzeźbiarz – Zygmunt Jarmuł. Chrząszcz wyrzeźbiony został z drewna, osadzony na cokole piaskowca, wg. projektu Pana Jarmuła. Pomnik o wysokości ok. 2m usytuowano w Szczebrzeszynie ponad źródłami bijącymi u podnóża Góry Zamkowej, naprzeciwko kamiennego młyna i wkomponowano w pionową ścianę zbocza. Odsłonięcie pomnika nastąpiło 15 września podczas juwenaliów, którym towarzyszyły „Dni Chrząszcza”, wówczas to Burmistrz Szczebrzeszyna oddał klucze do miasta młodzieży.

Szczebrzeszyn położony w południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, w powiecie zamojskim, to jedno z najstarszych miast dawnej Ziemi Chełmskiej. Dzięki usytuowaniu przy szlaku handlowym biegnącym z Kijowa i Włodzimierza Wołyńskiego przez Hrubieszów do Zawichostu, Sandomierza i dalej do Krakowa oraz korzystnym warunkom obronnym Szczebrzeszyn stosunkowo szybko rósł w znaczenie. Już w końcu wieku XIV był ważnym grodem warownym, a w wieku XV stał się również centrum administracyjnym i siedzibą właścicieli powiatu szczebrzeszyńskiego.

Pierwsza wzmianka o Szczebrzeszynie pochodzi z roku 1352. W tym właśnie roku Kazimierz Wielki walcząc z Litwinami rozłożył się tu obozem, a potem w jednym z dokumentów nazwał Szczebrzeszyn miastem. W okresie toczącej się wojny król Kazimierz zdołał pozyskać dla swojej polityki wielu Rusinów. Jednym z nich był Dymitr z Klecia – herbu Korczak, zwany później powszechnie Dymitrem z Goraja, który wkrótce został właścicielem Szczebrzeszyna. W nagrodę za wzięcie udziału w wyprawie odwetowej w 1372 r. przeciw nękającym Polskę Litwinom król ofiarował Dymitrowi posiadłości w dawnej Ziemi Chełmskiej w postaci dużego powiatu szczebrzeszyńskiego, nad którym otrzymał władzę lenną.

Do jeszcze większego znaczenia dochodzi Szczebrzeszyn po śmierci Ludwika, kiedy to stronnictwu, do którego należał Dymitr, udaje się mimo licznych trudności, sprowadzić na tron Polski młodszą córkę Ludwika Węgierskiego Jadwigę. Wdzięczny za poparcie Jagiełło już jako król Polski w r. 1388 w Krakowie potwierdza nadanie Ludwika Węgierskiego na rzecz Dymitra, czyniąc Szczebrzeszyn wraz z całym powiatem wyłączną jego własnością i nadając mu jednocześnie nad całym powiatem władzę sądowniczą.

W omawianym czasie Szczebrzeszyn wraz z przedmieściami dochodzi do największego rozwoju gospodarczego. Z tego okresu pochodzą większe domy i kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. Zamek zaś otrzymuje nowe solidne mury. Po śmierci Dymitra ok. 1400 r. Szczebrzeszyn z okolicą stał się własnością bratanków Dymitra a zarządzał w nim najstarszy z braci Prokop. Nowy właściciel dbał o rozwój dziedzictwa zakładając wiele nowych wsi, np. pobliski Bodaczów powstał w 1410 r. Dekret sejmowy z 1555 r. oddaje Szczebrzeszyn w ręce potężnej rodziny magnatów wielkopolskich – hrabiów z Górki.

Czasy panowania Górków w Szczebrzeszynie to okres reformacji. Miasto staje się ważnym ośrodkiem reformacji i miejscem schronienia dla wielu prześladowanych propagatorów ruchu kalwińskiego.

W roku 1593 Szczebrzeszyn przechodzi na krótko w ręce Czarnkowskich, po czym jeszcze w tym samym roku staje się własnością Jana Zamojskiego. Zamojscy budujący nową wielką fortunę rodową ze stolicą w Zamościu prawie nie dbają o Szczebrzeszyn, stopniowo schodzi on do rzędu małych miasteczek, których rola gospodarcza i polityczna w kraju jest znikoma. Nowi właściciele miasta są przeciwnikami reformacji, toteż po zwycięstwie Kościoła nad reformacją wypędzają innowierców ze Szczebrzeszyna. W r. 1583 spłonął zamek szczebrzeski. W 1672 r. Szczebrzeszyn gości hetmana Jana Sobieskiego, w obronie, którego zawiązuje się tzw. konfederacja szczebrzeszyńska z siedzibą w klasztorze franciszkanów, ściągająca liczne tłumy szlachty, nawet z odległych województw.

W XVII w. miasto było pustoszone przez Kozaków (1648), Szwedów (1656) oraz Turków i Tatarów (1672). Od pierwszego rozbioru Polski aż do 1807 r. Szczebrzeszyn pozostaje pod zaborem austriackim. Momentem zwrotnym w życiu miasta staje się dopiero rok 1811, kiedy to przeniesiono z Zamościa do Szczebrzeszyna szkoły, które działały tutaj aż do 1852 r. W wieku XIX miasto było ważnym ośrodkiem ruchu niepodległościowego. Podczas drugiej wojny światowej hitlerowcy popełnili w Szczebrzeszynie liczne zbrodnie, wymordowali ok. 4000 Żydów, wysiedlili ludność polską. Miasto zostało wyzwolone 25 lipca 1944 r.