Miasto i Gmina Szczebrzeszyn > Informator turystyczny > Ścieżka turystyczno-poznawcza Szczebrzeszyn-Kawęczynek

Celem jaki przyświecał utworzeniu tej ścieżki było stworzenie wszystkim zainteresowanym możliwości miłego i pożytecznego spędzenia czasu w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, pięknymi krajobrazami oraz śladami bliższej i dalszej historii tego terenu. Ścieżka wiedzie przez jeden z ciekawszych fragmentów Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego. Las Cetnar, przez który przebiega jeden z większych zwartych kompleksów leśnych. Dominuje tu buczyna karpacka, z niewielką ilością grabu, osiki i klony. Dodatkowego uroku temu miejscu dodaje jego położenie na wzniesieniach porozcinanych licznymi wąwozami. Szereg punktów widokowych znajdujących się na trasie, pozwala na podziwianie niezapomnianych panoram doliny Wieprza oraz Roztocza. Grodzisko w Szczebrzeszynie inspiruje do wędrówki naszej wyobraźni do początków Państwa Polskiego.

W zamieszczonym poniżej opisie ścieżki podano najbardziej istotne informacje dotyczące poszczególnych przystanków. Dokładniejsze znajdziemy na tablicach opisowych.

Prośba przed wyruszeniem na trasę:

• zachowujemy się cicho – zwłaszcza w lesie,
• swoje   śmieci   zabieramy  ze   sobą i wyrzucamy do kontenera znajdującego się na końcu ścieżki,
• nie zrywamy roślin – bez względu na to czy są chronione czy nie,
• nie rozpalamy ognia – miejsce na ognisko znajduje się na końcu ścieżki w Kawęczynku.

Wędrówkę po ścieżce rozpoczynamy od przystanku nr 1 ustawionego przy ul. Zamojskiej (tuż przy zakręcie na Biłgoraj).

Przystanek 1 TRASA ŚCIEŻKI
Znajduje się tu tablica informacyjna, na której umieszczona jest mapa z przebiegiem ścieżki. Na trasie ścieżki ustawiono 16 przystanków, o następujących tematach.

1. Trasa ścieżki
2. Rzeka Wieprz
3. Źródła
4. Grody Czerwieńskie                    .
5. Wysiedlenia na Zamojszczyźnie
6. Panorama doliny Wieprza             .
7. Rośliny na trasie ścieżki               .
8. Roztocze
9. Ptaki krajobrazu rolniczego
10. Wąwozy
11. Las Cetnar
12. Zwierzęta lasu
13. Ptaki krajobrazu leśnego
14. Grzyby
15. Pomniki przyrody
16. Trasa ścieżki-miejsce na ognisko

Zamieszczony na mapie przebieg ścieżki oraz kolejne numery przystanków pozwolą nam na łatwe poruszanie się w terenie. Kierunek poruszania się wskazują białe kwadraty z ukośnym czerwonym paskiem, malowane na drzewach, słupkach energetycznych i innych obiektach. Trasa liczy 12 km, a na jej pokonanie należy przeznaczyć – 3,5 godz. pieszo i 1,5 godziny rowerem.
Wędrówkę po ścieżce możemy odbywać również w kierunku odwrotnym tj. z Kawęczynka do Szczebrzeszyna.

Następny przystanek znajduje się przy Wieprzu, obok młyna (przy ul. Klukowskiego) w odległości ok. 400 m w kierunku zachodnim.

Przystanek 2  RZEKA WIEPRZ
Rzeka Wieprz swój początek bierze z Jeziora Wieprzowego położonego ok. 5 km na północ od Tomaszowa Lubelskiego. Jest prawym dopływem środkowej Wisły. Długość Wieprza wynosi 303 km. Na wielu odcinkach rzeka silnie meandruje. Do niedawna nad rzeką znajdowało się wiele młynów wodnych. Niektóre przetrwały do dzisiaj i po modernizacji nadal pracują, jednak źródłem energii nie jest już energia wodna lecz energia elektryczna. Młyn, przy którym się znajdujemy został zbudowany na początku XX w. jako młyn ordynacki. Wybudowany jest z miejscowego kamienia tzw. opoki i cegły. Od początku miał zamontowaną turbinę wodną napędzającą prądnicę, która w nocy dostarczała energii do oświetlania ulic. W okresie międzywojennym był największym młynem w województwie lubelskim i jednym z większych w Polsce.

Przystanek 3 ŹRÓDŁA
Źródło to samoczynny i skoncentrowany wypływ wód podziemnych na powierzchnię ziemi. Z uwagi na charakter przewodów skalnych, którymi woda dopływa do źródła, rozróżnia się 4 typy źródeł: warstwowe, szczelinowe, uskokowe i krasowe. Inny podział oparty o położenie morfologiczne wyróżnia źródła: zboczowe, podzboczowe, dolinne, przykorytowe. W roku 2002 r. 14 września, przy źródle ustawiony został pierwszy w świecie pomnik chrząszcza – z wiersza Jana Brzechwy. Pomnik wykonany został przez uczniów klasy snycerskiej PLSP w Zamościu. Ma 2,3 m wysokości, wykonany jest w drewnie lipowym i ustawiony na kamiennym cokole. Autorem projektu jest Zygmunt Jarmuł z PLSP i pod jego kierunkiem wykonano rzeźbę. W tym miejscu warto przytoczyć fragment wierszaja na Brzechwy.

“W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie…”

do którego Cz. Kruszewski dopisał inny ciąg dalszy:

“Chrząszcz brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie,
Strząsa skrzydła z dżdżu,
A trzmiel w puszczy, tuż przy Pszczynie,
Straszny wszczyna szum
Mąż gżegżółki w chaszczach trzeszczy,
W krzakach drzemie kszyk
A w Trzemesznie straszy jeszcze
Wytrzeszcz oczu strzyg”.

Przystanek 4 GRODY CZERWIEŃSKIE
Mianem “Grody Czerwieńskie” nazywany jest dawny zespół osad obronnych leżących na terytorium między górnym Bugiem i Wieprzem na pograniczu Polski i Rusi (obecnie fragment Zamojszczyzny). Jego głównymi ośrodkami były: Czerwień obecnie Czermno – wieś położona w widłach rzek Huczwy i Sieniochy oraz Przemyśl. Do znaczniejszych zaliczono także: Sutiejsk obecnie wieś Sąsiadka i Wołyń dzisiaj wieś Gródek nad Bugiem. W miejscu tym, na skarpie, już we wczesnym średniowieczu istniał gród o nazwie Brody, który wchodził w skład Grodów Czerwieńskich. Za Kazimierza Wielkiego zbudowano tu zamek, który strzegł przeprawy na Wieprzu. W roku 1583 zamek uległ zniszczeniu na skutek pożaru, lecz jego fragmenty zachowały się do dzisiaj. Aby zobaczyć ruiny trzeba przejść ok. 150 m wąską ścieżką, prowadzącą na wzniesienie o dość stromych zboczach.
Zmierzając do kolejnego przystanku, po drodze będziemy mijać kilka ciekawych obiektów. Pierwszym z nich będzie kościół znajdujący się po prawej stronie ul. Klukowskiego.

Kościół p.w. Św. Katarzyny.
Historia tego kościoła sięga początków XVII w. Wówczas to Jan Zamoyski ufundował w Szczebrzeszynie klasztor dla franciszkanów, a przy nim kościół, który wybudowany został prawdopodobnie w latach 1620 -1638 w stylu renesansu lubelskiego. Zakonnicy w klasztorze przebywali do 1783 r. Następnie budynek klasztorny zamieniono na szpital.
Idąc dalej, na skrzyżowaniu dróg, skręcamy w lewo, w ul. Sądową. Po lewej stronie mijamy synagogę, a następnie po prawej cerkiew pounicką.
Synagoga. Pierwsza drewniana synagoga została zbudowana w 1584 roku i przetrwała do roku 1648. Wówczas to została spalona podczas najazdu Kozaków pod wodzą B. Chmielnickiego. W miejsce zniszczonej, w roku 1659 zbudowano nową w stylu renesansowym, która przetrwała do dzisiaj. Pierwsze wzmianki o Żydach w Szczebrzeszynie pochodzą z 1507 r. W roku 1815 ludność żydowska liczyła 31 % (l 083 osoby) ogółu ludności miasta, a przed II wojną światową ok. 3 200 osób (ok. 40 % ). W czasie wojny prawie wszyscy mieszkańcy Szczebrzeszyna pochodzenia żydowskiego zostali wymordowani.
Cerkiew pounicka p.w. Zaśnięcia Matki Bożej. Przypuszcza się, że pierwsza cerkiew w Szczebrzeszynie istniała już w 1352 roku, ta która przetrwała do dnia dzisiejszego, powstała po roku 1560. Była ona przekształcana i odnawiana w latach 1868 i 1876*.
Następnie skręcany w lewo, w ul. Cmentarną. Po przejściu ponad 100 m po lewej stronie mijamy cmentarz żydowski.

Cmentarz żydowski. Teren pod cmentarz żydowski został wyznaczony w 1593 r. Zlokalizowany jest na dwóch wzgórzach. Na cmentarzu zachowało się około 380 kamiennych nagrobków w kształcie macew prostokątnych, zamkniętych półkoliście lub daszkami. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek pochodzi z 1720 r. Przy bramie wejściowej zachował się nagrobek rabina, wrośnięty w drzewo. Na wprost wejścia na cmentarz, znajduje się współczesny pomnik, poświęcony martyrologii Żydów. Ostatni szczebrzeski Żyd -Jankiel Grojser (1904-1970), żołnierz II korpusu gen: Andersa, uczestnik walk pod Monte Cassino – pochowany został na cmentarzu katolickim. Na cmentarzu znajduje się dość liczny drzewostan. 5 drzew zostało objętych ochroną w postaci pomnika przyrody. Są to dęby szypułkowe i wiązy pospolite.

Idąc cafy czas pod górę, po lewej stronie mijamy cmentarz.

Cmentarz rzymsko – katolicki. Parafia rzymsko-katolicka w Szczebrzeszynie powstała w 1394 r. Do XIX w. zmarłych grzebano przy świątyniach. Obecny cmentarz grzebalny, położony za miastem na wzgórzu, powstał wokół kaplicy Św. Leonarda, w końcu XVIII lub na początku XIX w. W sąsiadujących ze sobą kwaterach grzebano zmarłych wyznania rzymsko i grekokatolickiego a pod koniec XIX w. także prawosławnych. Najstarsze nagrobki pochodzą z l połowy XIX w. Są tu groby urzędników Ordynacji Zamoyskiej, mogiła powstańców styczniowych, groby poległych partyzantów AK, grób dr Zygmunta Klukowskiego lekarza, historyka Zamojszczyzny, autora “Dzienników z lat okupacji”, świadka na procesie norymberskim. W centralnej części cmentarza, znajduje się kwatera żołnierzy z I wojny światowej. Jest tu również grób rodziny Kaczorowskich. Urodzony 30.06. 1849 r. Feliks Paweł Kaczorowski to w linii żeńskiej dziadek naszego papieża Jana Pawła II i ojciec jego matki Emilii z Kaczorowskich Wojtyłowej. Na cmentarzu rośnie około 100 drzew. Jest to jeden z najciekawszych i najładniej położonych cmentarzy na Roztoczu. W bezpośrednim-sąsiedztwie cmentarza znajduje się przystanek poświęcony wydarzeniom z okresu II wojny światowej.

Przystanek 5 WYSIEDLENIA NA ZAMOJSZCZYŹNIE
W czasie II wojny światowej pod koniec 1942 r. Niemcy przystąpili do realizacji “Generalnego Planu Wschodniego”, w myśl którego mało być wysiedlonych na Syberię 50 milionów Polaków, Białorusinów, Ukraińców, Czechów i innych narodów – celem stworzenia obszarów kolonizacyjnych dla Niemców. Pierwsze wysiedlenia miały miejsce w nocy 27/28 listopada 1942 r i objęły wsie gminy Skierbieszów. Trasa naszej ścieżki w tym miejscu pokrywa się z trasą szlaku turystycznego -PARTYZANCKIEGO (oznaczonego kolorem czerwonym). Szlak ten upamiętnia walki partyzanckie prowadzone w obronie wysiedlanej ludności. Miejscowością, która bardzo dotkliwie odczuła skutki akcji wysiedleńczej jest Szczebrzeszyn. Wszystkich mieszkańców pochodzenia żydowskiego wymordowano – 3 200 osób. Polacy zostali wywiezieni na roboty do Niemiec, względnie do obozów koncentracyjnych. Duża cześć uciekając przed wysiedleniem wyemigrowała na inne tereny. Przez pewien okres funkcjonował tu powiat niemiecki.

Przystanek 6 PANORAMA DOLINY WIEPRZA
W tym miejscu możemy podziwiać rozległą panoramę doliny Wieprza oraz wsie ciągnące się wzdłuż tej doliny. Widok jaki rozprzestrzenia się przed nami urzeka swym pięknem o każdej porze roku. Na tablicy usytuowanej w tym miejscu pokazano panoramę doliny Wieprza jaką można oglądać w okresie późnej wiosny.

Przystanek 7 ROŚLINY NA TRASIE ŚCIEŻKI
Na ciepłych, południowych, nie zalesionych stokach wzniesień i wąwozów lessowych wykształciły się murawy kserotermiczne. Najbogatsze florystycznie fragmenty występują w okolicach Zakłodzia. Nieco uboższe płaty spotkać można na zboczach wąwozów. Idąc trasą ścieżki możemy spotkać wiele gatunków roślin. Jedne są bardzo znane drugie mniej. Część z nich to rośliny bardzo rzadkie, objęte ochroną.

Przystanek 8 ROZTOCZE
Roztocze jest to wyraźnie wyodrębniona kraina geograficzna, którą stanowi pasmo wzgórz o  szerokości 15-28 km i długości 185 km, ciągnące się od Kraśnika do Lwowa. Najwyższe wzniesienia w granicach Polski to: Dąbrowa – 344 m, Wapielnia – 386,5 m, Wielki Dział 389,5 m, Krągły Goraj 389 m i Długi Goraj 391,5 m npm. – a w granicach Ukrainy Czartowa Skała – 409 m npm., położona na obszarze miasta Lwów. Łańcuch wzniesień Roztocza rozdziela dwa systemy wodne: zlewnie Wieprza i Bugu oraz Sanu i Dniestru.

Przystanki 9 PTAKI KRAJOBRAZU ROLNICZEGO
Ocenia się, że na Ziemi występuje ok. 8 600 gatunków ptaków. W Polsce zaobserwowano dotychczas 365 gatunków, z tego 229 to gatunki lęgowe, 56 przelotne i 80 zalatujące. Na obszarze Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego spotkać można ok. 80 gatunków, z tego ok. 68 to gatunki lęgowe. Ptaki stanowią istotny element naszego krajobrazu. Większość ptaków objęta jest ochroną gatunkową, a dla ptaków łownych wyznaczone są okresy ochronne.

Przystanek 10 WĄWOZY
Wąwozy to forma rzeźby terenu powstała na skutek działania erozji wodnej w miękkim podłożu. Najbardziej podatnym podłożem, jest less. Bezpośrednią przyczyną powstania wąwozów jest skoncentrowany, intensywny spływ powierzchniowy z ulewnych deszczy lub roztopów śniegowych. W czasie tego procesu dochodzi do trwałego i głębokiego rozmycia gleby i podłoża skalnego. Średnia gęstość wąwozów wyliczona dla Parku wynosi 3 km/km2, maksymalnie dochodzi do 9 km/km2, co należy do rzadkości w skali kraju. Najliczniejsza najbardziej malownicza sieć wąwozów lessowych na terenie SzPK występuje pomiędzy Szczebrzeszynem a Zwierzyńcem w tzw. “Piekiełku”.

Przystanek 11 LASCETNAR
Lasy w Szczebrzeszyńskim Parku Krajobrazowym zajmują ok. 28 % powierzchni. W przeważającej części są to lasy chłopskie. Las Cetnar to jeden z większych i bardziej zwartych kompleksów leśnych na terenie parku. Jego usytuowanie na lessowych wzniesieniach porozcinanych licznymi wąwozami dodają temu miejscu dodatkowego uroku. W drzewostanie dominuje buk i jodła z niewielką domieszką sosny, grabu, osiki, klonu zwyczajnego. Niektóre okazy buka osiągają rozmiary drzew pomnikowych.

Przystanek 12 ZWIERZĘTA LASU
Las stwarza korzystne warunki życia wielu gatunkom zwierząt, które znajdują tu dostateczne ilości pokarmu i bezpieczne kryjówki. W runie leśnym możemy spotkać wiele zwierząt małych przede wszystkim takich jak: mrówki, chrząszcze, krocionogi, dżdżownice, ślimaki. Mniej licznie natomiast występują zwierzęta duże, ale za to są łatwiejsze do zaobserwowania. Jeżeli będziemy zachowywać się cicho, a przy tym będziemy mieć trochę szczęścia, możemy spotkać chociażby jedno z występujących tu leśnych zwierząt.

Przystanek 13 PTAKI KRAJOBRAZU LEŚNEGO
Znaczenie ptaków jest ze wszech miar pożyteczne. Zjadają olbrzymiejlości owadów i mogą odgrywać doniosłą rolę w biologicznym zwalczaniu groźnych szkodników w lasach. Aby stworzyć ptakom jak najbardziej dogodne warunki bytowania, leśnicy zawieszają w lesie budki lęgowe oraz pozostawiają na zrębach, stare dziuplaste drzewa. Starajmy się poznawać znajdujące się w naszym otoczeniu ptaki. Bądźmy im przyjaźni. Miejmy świadomość, że są to nasi sprzymierzeńcy.

Przystanek 14 GRZYBY
Grzyby stanowią wielką grupę królestwa roślin. Różnią się od roślin zielonych (samożywnych) tym, że nie mają chlorofilu, są więc cudzożywne. Jako heterotrofy żyją saprofitycznie, pasożytniczo albo w symbiozie z roślinami autotroficznymi. Grzyby należą do plechowców; ciało ich nie jest zróżnicowane na tkanki i organy. Wegetatywne ciało grzybów składa się z na ogół rozgałęzionych jedno- lub wielokomórkowych strzępek grzybni. Podstawową funkcją grzybów jest rozkład martwych organizmów oraz ich resztek. Wskutek tego rozkładu, w którym biorą również udział bakterie, różne pierwiastki wracają do obiegu materii w przyrodzie. Na Ziemi występuje ponad 100 tyś. gatunków grzybów. Ogromna większość grzybów to organizmy mikroskopijne, niedostrzegalne gołym okiem. Tylko część z nich wytwarza dość duże owocniki. Ilość gatunków grzybów owocnikowych występujących w Polsce ocenia się na ok. 5 000.

Przystanek 15 POMNIKI PRZYRODY
Za pomnik przyrody uznaje się przede wszystkim sędziwe i okazałe drzewa, źródła, wodospady, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Dotychczas na Zamojszczyźnie ustanowiono ponad 240 pomników przyrody ożywionej, których celem jest ochrona głównie okazałych drzew. Są to przede wszystkim lipy, brzozy, klony, dęby, jesiony, buki, kasztanowce, wiązy, akacje, topole. Ponadto w tej formie chronionych jest kilkanaście źródeł, kilka skałek i płatów roślinności stepowej oraz 1 wodospad.
W SzPK znajduje się 10 pomników przyrody ożywionej. Wśród nich na szczególną wyróżnienie zasługuje lipa drobnolistna w Szperówce o obwodzie pnia 920 cm i lipa drobnolistna  przy kościele  w Topólczy (645  cm).  Ponadto  dużą  atrakcją geologiczną są pomnikowe źródła w Zaporzu, Radecznicy i Trzęsinach. Wiązy szypułkowe, rosnące przy tym przystanku mają wymiary pnia w pierśnicy, (na wys. 130 cm)-230 cm i 320 cm.

Przystanek 16 – Miejsce na ognisko.
Jest to ostatni przystanek na trasie ścieżki, przy którym znajduje się wiata i miejsce na ognisko. Na tablicy informacyjnej pokazana została jeszcze raz trasa ścieżki a jednocześnie wymienione są poszczególne przystanki jakie mieliśmy po drodze. Teraz możemy odpocząć i utrwalić w pomięci wszystko to, co widzieliśmy idąc po trasie.

Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy obok Roztoczańskiego Parku Narodowego oraz dwóch parków krajobrazowych (Krasnobrodzki Park Krajobrazowy i Południoworoztoczański Park Krajobrazowy) jest kolejnym parkiem utworzonym w celu ochrony walorów przyrodniczych, kulturowych i historycznych Roztocza. Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy prawie w całości położony jest we wschodniej części Roztocza Zachodniego i obejmuje dolinę rzeki Gorajec oraz fragmenty dolin Wieprza i Poru. Park został utworzony w 1991 r na obszarze 20 209 ha. Cechą charakterystyczną tego obszaru są liczne wąwozy lessowe urozmaicające krajobraz pól i terenów leśnych. Średnie zagęszczenie wąwozów na obszarze parku wynosi 3 km/km2 a maksymalnie 9 km/km`, co jest jedną z najwyższych wartości w kraju. Zbocza wąwozów dochodzą do kilku metrów wysokości, natomiast szerokość ich dna wynosi od kilkudziesięciu centymetrów do 20 m.
Dużą osobliwością przyrodniczą tego terenu są podmokłe tereny torfowiska wysokiego o nazwie “BagnoTałandy”, dające początek rzece Gorajec oraz malowniczo położone źródła w Trzęsinach, Radecznicy i Zaporzu (pomniki przyrody), w Szczebrzeszynie, Czarnymstoku i Latyczynie.
Szata roślina Parku jest zróżnicowana. Najbardziej wartościowe pod względem przyrodniczym są silnie rozczłonkowane zbiorowiska leśne, z dużym udziałem buczyny karpackiej porastającej zbocza wzniesień i jarów. Najcenniejszy kompleks leśny o nazwie “Las Cetnar” znajduje się w okolicach wsi Kawęczynek. Na terenie Parku znajduje się 10 pomników przyrody ożywionej. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje lipa drobnolistna w Szperówce o obwodzie pnia 920 cm.

W Parku występuje wiele gatunków roślin będących pod ochroną, z których wymienić można: pełnika europejskiego, storczyka szerokolistnego i samiczego, obuwika pospolitego, podkolana białego, zawilca wielkokwiatowego, rosiczkę okrogłolistną i pśrednią, orlika pospolitego, wężymorda stepowego, widłaka goździstego i jałowcowatego, miłka wiosennego oraz wiele innych. W świecie zwierząt na uwagę zasługuje gromada ptaków. Występuje tu około 80 gatunków, wśród których należy wymienić: brodzca krwawodziobego, jastrzębia, krogulca, puszczyka, siniaka, płomykówkę, dzięcioła czarnego, muchołówkę żałobną, kruka, kszyka, zniczka, rycyka i kląskawę.
Godnymi polecenia są zabytki architektury występujące na tym terenie. Do ciekawszych należą: benedyktyński kościół barokowy, klasztor i park w Radecznicy, zespół kościelny i ruiny starego kościoła w Mokrymlipiu oraz kościół parafialny i pofranciszkański, cerkiew i synagoga w Szczebrzeszynie.

Tekst: Leon Sapko