Miasto i Gmina Szczebrzeszyn > Informator turystyczny > Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy

Położenie na tle jednostek fizjograficznych – Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy prawie w całości leży we wschodniej części Roztocza Zachodniego, przez które przełamują się dwie dość szerokie bruzdy, przebiegające południkowo, zwane padołami. Dna tych padołów sięgają poziomu Równiny Biłgorajskiej. W jednym z nich płynie Gorajec dopływ Poru i dlatego zwany on jest Padołem Gorajca.

Drugi zwany Padołem Zwierzynieckim lub Józefowskim wykorzystywany jest przez rzekę Wieprz i stanowi jednocześnie granicę Roztocza Zachodniego. Dna obu padołów są obecnie podmokłe i zatorfione.
Obszar położony między padołami zwany jest Roztoczem Szczebrzeszyńskim. Niewielkie fragmenty południowe i południowo – zachodnie Parku leżą na Równinie Biłgorajskiej, a w części wschodniej na obszarze Padołu Zamojskiego. Obszar Parku (20,1 tyś. ha) leży w całości w woj. lubelskim zajmując części następujących gmin: Biłgoraj, Frampol, Goraj, Radecznica, Sułów, Szczebrzeszyn, Terespol, Turobin i Zwierzyniec. Największy obszar Parku (prawie w całości) znajduje się w gminie Radecznica. Znaczący udział w obszarze posiada gmina Szczebrzeszyn (35% ogólnej powierzchni gminy). Pozostałe gminy reprezentowane są w niewielkim stopniu na obszarze Parku. Najmniejszy obszar Parku znajduje się w gminie Biłgoraj (300 ha).

Elementy krajobrazu – Rzeźba terenu na tle budowy geologicznej Obszar Parku podobnie jak cale Roztocze nie ma skomplikowanej budowy geologicznej. Stanowi on południowo – zachodnią część niecki Iwowsko – lubelskiej. Najbardziej charakterystyczną cechą tego obszaru jest pas dyslokacji o zrzucie około 1000 m, występujący w strefie brzeżnej. Strefa ta była czynna tektonicznie w mezozoiku i trzeciorzędzie. W czasie fałdowania alpejskiego ukształtowało się zapadlisko przedkarpackie, które w pierwszej fazie zostało wypełnione osadami morskimi. W strefie tej znajdował się wówczas obszar Roztocza.

Szperówka

W końcowej fazie ruchów karpackich w czasie ostatecznego ukształtowania się zapadliska przedkarpackiego, powstała strefa dyslokacji tektonicznych, najbardziej czytelna na linii Lwów – Frampol jako południowo – zachodnia krawędź Roztocza. Powstałe wcześniej skały wapienne (mioceńskie) uległy silnemu spękaniu, co wpłynęło na rzeźbę omawianego obszaru.

ROZŁOPY

Ostatecznie obszar Roztocza wynurzył się po ustąpieniu morza górnokredowego. Morze to pozostawiło na Roztoczu opoki, gezy, margle twarde i miękkie oraz wapienie. Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu zmieniający się klimat sprzyjał procesom wietrzenia, a szczególnie erozji rzecznej. Wytworzone wówczas doliny rzeczne przetrwały do dzisiaj. W czasie pierwszej fazy zlodowacenia wystąpiła intensywna denudacja wyższych części Roztocza i akumulacja denudacyjnego materiału w obniżeniach. Materiał ten dzisiaj występuje pod pokrywą młodszych utworów.

Wąwóz w Topólczy

W okresie polodowcowym na obszarze Roztocza Zachodniego nastąpiła akumulacja piasków rzecznych oraz lessu. Na lewym brzegu Wieprza w okolicach Szczebrzeszyna, Sułowa i Turzyńca występuje terasowa równina zbudowana z lessów. Na prawym zboczu doliny Wieprza występują natomiast margle i opoka. Mimo niezbyt skomplikowanej budowy geologicznej rzeźba terenu w tej części Roztocza jest dość urozmaicona.

Obszar Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego ogranicza od północy dolina Poru, ponad którą wznosi się krawędź Roztocza. Na południu obszar Parku obejmuje również bardzo interesujący geomorfologicznie fragment południowo – zachodniego wału Roztocza, wyniesionego około 50 m ponad płaski obszar Równiny Biłgorajskiej.
Rzeźbę Parku urozmaicają dość duże deniwelacje terenu od 50 do 100 m. Ponad płaskie i szerokie dna dolin: Wieprza, Gorajca i Poru położone na wysokości 200 – 220 m n. p. m. wznoszą się obszary wierzchowiny roztoczańskiej dochodzące do 340 m n.p.m.. Podobne deniwelacje występują na obszarze suchych dolin. Powierzchnię terenu urozmaicają różnorodne formy morfologiczne, wśród których najatrakcyjniejsze są wąwozy o stromych zboczach dochodzących do kilkunastu metrów wysokości i szerokości dna od kilkudziesięciu centymetrów do około 20 m. Na szczególne zainteresowanie zasługuje gęstość wąwozów w Parku, której średnia wynosi 3 km/km2 a maksymalna dochodzi do 9 km/km2, co należy do rzadkości w kraju.

Wody powierzchniowe – Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy znajduje się w całości w dorzeczu Wieprza, który na tym terenie, poza rowami melioracyjnymi nie przyjmuje żadnego dopływu. Wieprz na tym odcinku przecina Roztocze w poprzek tworząc głęboko wciętą dolinę przełomową. Od Wywłoczki do Turzyńca płynie on jednym brzegiem doliny, natomiast od Turzyńca do Szczebrzeszyna środkiem doliny, a dalej znowu przerzuca się na lewy brzeg.

Wieprz w okolicach Szczebrzeszyna

Przez środkową część Parku płynie Gorajec wykorzystując pradolinę Sanu, którą wytworzyły wody spływające z Karpat. Rzeka ta obszar źródliskowy posiada na Równinie Biłgorajskiej (Bagno Tałandy). Przed Latyczynem Gorajec przyjmuje lewoboczny dopływ, który nie posiada ustalonej nazwy. Po przekroczeniu północnej granicy Roztocza wpada do Poru, który jest na odcinku kilku kilometrów północną granicą Parku. Wody podziemne omawianego obszaru wykazują silne powiązania z budową geologiczną i rzeźbą terenu. Główny zbiornik wód podziemnych Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego znajduje się na poziomie wapiennych skał okresu górnokredowego. Ruch wód podziemnych odbywa się szczelinami wietrzeniowymi bądź tektonicznymi. Zasilanie zbiornika jest utrudniane przez utwory lessowe. Zróżnicowana gęstość spękań i utwory lessowe powodują zwiększenie ciśnienia hydrostatycznego o czym świadczą wypływy na stokach wierzchowin oraz w dolinie Wieprza i Poru. Powoduje to również znaczne podniesienie zwierciadła wody w studniach wierconych. (Szczebrzeszyn – ujęcie dla wodociągu – 10,6 m, Szperówka – ujęcie d/a wodociągu – 10,0 m). Doliny Gorajca, Poru i Wieprza odgrywają drenującą rolę, co powoduje obniżenie poziomu zwierciadła wód podziemnych na wierzchowinach. Efektem tego są liczne źródła dolinne, wśród których najciekawsze znajdują się w okolicach Radecznicy i Zaporza.

Zalew w Podlesiu

Przez Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy przebiega jeden z podziemnych działów wodnych Roztocza, który pokrywa się w zasadzie z działem powierzchniowym. Z działu tego wody spływają w dolinę Wieprza, w kierunku Padołu Zwierzynieckiego zwanego również Kotliną Zwierzyniecką oraz w dolinę Gorajca i Równinę Biłgorajską. Odcinek tego działu w zachodniej części Parku oddziela dorzecze Gorajca od Łady. Zróżnicowane stosunki hydrogeologiczne powodują różnice w głębokości występowania wód podziemnych. Najpłycej zwierciadło tych wód występuje w strefie źródliskowej Gorajca i w dolinie Wieprza między Wywłoczką a Żurawnicą. Na obszarach tych wody gruntowe dochodzą do powierzchni tworząc mokradła. Głębokość do wód podziemnych wzrasta wraz z odległością od dolin rzecznych. Generalnie można stwierdzić, że Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy posiada niespotykane na obszarze Roztocza, bardzo duże zasoby wodne, wynikające ze szczególnych stosunków hydrogeologicznych. Zasoby te możliwe są do wykorzystania, mimo utrudnionych warunków, poprzez głębokie studnie wiercone przy zachowaniu zasad ochrony całokształtu stosunków hydrogeologicznych w tym szczególnie ochrony górnokredowego zbiornika wód podziemnych.

Roślinność Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego należy do geobotanicznej krainy Roztocza. Na szczególne podkreślenie zasługuje bogactwo roślin zielnych. Dotyczy to zarówno roślin naczyniowych jak i zarodnikowych. Przeważa w nich element górski liczący ponad 30 gatunków (są to przeważnie rośliny runa leśnego). Drugim charakterystycznym elementem są gatunki południowo – wschodnie, z których najciekawszymi przedstawicielami są: szczodrzeniec ruski, pluskwica europejska, zawilec wielkokwiatowy, miodunka miękkowłosa i dzwonek syberyjski.

Mieczyk dachówkowaty     Konwalia majowa     Tojeść pospolita

Najcenniejszymi zbiorowiskami roślinnymi omawianego obszaru są kompleksy leśne, a wśród nich buczyna karpacka, która porasta zbocza wzniesień i głębokich wąwozów. Występuje ona na glebach brunatnych, rzadziej na rędzinie kredowej. W warstwie krzewów przeważają gatunki liściaste. Bardzo bogate jest runo leśne zajmujące w niektórych kompleksach leśnych 90 % dna lasu. Dominują w nim rośliny charakterystyczne dla grądów, a mianowicie: gwiazdnica wielkokwiatowa, gajowiec żółty, jaskier kaszubski, marzanka wonna, miodunka ćma, podagrycznik pospolity, turzy-ca orzęsiona, zawilec gajowy i inne. Pojawiają się również gatunki charakterystyczne dla borów, a wśród nich: kosmatka owłosiona, konwalijka dwulistna i szczawik zajęczy.

Bodziszek czerwony     Pierwiosnka lekarska     Przetacznik długolistny

W górnym odcinku Gorajca występują olsy z olszą czarną i świerkiem. W runie występuje porzeczka czarna i turzyca długokłosowa. W południowej części Parku w okolicach Lipowca, Panasówki i Zwierzyńca, na niewielkich obszarach, występuje bór świeży z sosną, świerkiem, jodłą, rzadziej bukiem i grabem. Porasta on gleby bielicowe wytworzone na piaskach pochodzenia wydmowego. W runie przeważa: borówka czernica, konwalijka dwulistna, pszeniec zwyczajny, szczawik zajęczy i wrzos zwyczajny.

Opieńka miodowa      Borowik szlachetny  Młody muchomor czerwony

W sąsiedztwie boru świeżego lub buczyny, na niewielkich powierzchniach rośnie bór jodłowy, cienisty, różnowiekowy, czasami z domieszką sosny, świerka i gatunków liściastych. W runie przeważają gatunki podobne jak w borze świeżym oraz widłak spłaszczony.

Las w okolicach Kawęczynka

Na szczególne zainteresowanie zasługują torfowiska wysokie, występujące w południowo – zachodniej części Parku (Bagno Tałandy). Wśród karłowatych sosen i brzóz omszonych oraz wśród torfowców występuje komplet gatunków charakterystycznych dla tego zespołu: modrzewnica zwyczajna, przygietka biaława, przygietka brunatna, rosiczka okrągłolistna, wełnianka pochwowata, wierzba borówkolistna, żurawina błotna i kilka gatunków turżyc.Na południowych niezalesionych stokach wzniesień i wąwozów lessowych rosną murawy kserotermiczne. Najbardziej cennym obszarem pod względem botanicznym jest „Las Cetnar” koło Kawęczynka. Jest to jeden z większych zwanych na obszarze Parku, kompleksów leśnych, porośniętych buczyną karpacką, z niewielką ilością grabu, osiki i klonu, położony ponadto w miejscu najbardziej charakterystycznym pod względem rzeźby terenu. Odnawia się tu bardzo dobrze buk i jodła, co świadczy o dużej prężności ekologicznej tych siedlisk.
Na terenie Parku występuje 10 pomników przyrody ożywionej, wśród nich na szczególne wyróżnienie zasługuje lipa drobnolistna w Szperówce o obwodzie pnia 920 cm. Ponadto dużą atrakcją geologiczną są 3 pomniki przyrody nieożywionej – źródła w Radecznicy, Zaporzu i Trzęsinach.

Świat zwierząt – Obszar Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego pod względem faunistycznym jest słabo zbadany. Wstępne badania wykazują, że występuje tu znaczna liczba gatunków w tym wiele rzadkich. Wśród kręgowców jedną z lepiej poznanych gromad są ptaki. Na terenie Parku stwierdzono około 80 gatunków, z których 85 % stanowią gatunki lęgowe. Większość z nich objęta jest ochroną prawną. Są to głównie ptaki związane z polami oraz obszarami zadrzewionymi i zalesionymi. Liczną grupę stanowią również ptaki związane z łąkami i osiedlami. Do najcenniejszych gatunków należą: brodziec krwawodzioby, dzięcioł czarny, jastrząb, krogulec, kruk, krzyk, mucholówka żałobna, płomykówka, puszczyk, rycyk, siniak, bardzo rzadko występująca kląskawka, gil oraz zniczek. Pozostałe należą do często spotykanych na całym obszarze Polski np. bocian biały – na terenie Parku ma 20 gniazd. W latach dziewięćdziesiątych rzekę Wieprz, na odcinku Zwierzyniec – Szczebrzeszyn licznie zasiedlał bóbr europejski. Obecnie większość rodzin bobrzych przeniosła się w dół rzeki.